Άρήνη
Το χωριό πήρε το όνομα του από την κόρη του βασιλιά της Σπάρτης Οιβάλου η οποία ήταν παντρεμένη με τον πρωτότοκο γιο του βασιλιά της αρχαίας Μεσσηνίας Περιήρη , τον Αφαρέα. Η Αρήνη ήταν πανέμορφη γυναίκα και υποδειγματική σύζυγος. Το όνομα Αρήνη σημαίνει κατ’ άλλους συγγραφείς Ειρήνη και κατ’ άλλους Πηγή. Ο Αφαρέας ήταν τόσο ενθουσιασμένος με την όμορφη γυναίκα του που για χάρη της έχτισε ακρόπολη στη δυτική απόληξη του βουνού Λαπίθα (περιοχή του σημερινού Καϊάφα), την οποία ονόμασε Αρήνη. Είναι ολοφάνερο ότι η τοποθεσία αυτή των λουτρών Καϊάφα, όπου η φύση είναι πλούσια σε ομορφιές και η θέα, όπως προσφέρεται από το σημείο που είχε χτιστεί η Ακρόπολη, εκτείνεται γύρω πολύ μαγευτική, προσέλκυσαν ιδιαίτερα την προσοχή του βασιλιά Αφαρέα και της συζύγου του Αρήνης, οι οποίοι κατέστησαν πρωτεύουσα του βασιλείου τους την Ακρόπολη Αρήνη, στην οποία και εγκαταστάθηκαν μόνιμα. Έτσι η Αρήνη έγινε η δεύτερη κατά σειρά πρωτεύουσα της αρχαίας Μεσσηνίας μετά τον Ανδανία.
Η Αρήνη σήμερα είναι αυτοτελής κοινότητα, όπως αναγνωρίστηκε με το ΒΔ 31.8.1912 (ΦΕκ Α’ 262/1912). Προέρχεται από τον τέως δήμο Αρήνης, του οποίου ήταν πρωτεύουσα για πολλά χρόνια τον 19ο αιώνα με το όνομα Τσορβατζί. Διοικητικώς η σημερινή Αρήνη υπάγεται στη νομαρχία Ηλείας από το 1939. Πριν από το 1939 υπαγόταν στη νομαρχία Μεσσηνίας. Το 1939 έγινε απόσπαση της επαρχίας Ολυμπίας από το νομό Μεσσηνίας και της επαρχίας Ηλείας από το νομό Αχαΐας και με τις δυο επαρχίες συστήθηκε ο νομός Ηλείας (ΦΕΚ 355/1939). Δικαστικώς η Αρήνη υπάγεται στο ειρηνοδικείο Ζαχάρως και στο πρωτοδικείο Πύργου Ηλείας. Πριν το 1991 υπαγόταν στο πρωτοδικείο Κυπαρισσίας. Εκκλησιαστικώς ο προστάτης του χωριού, Άγιος Αθανάσιος, υπάγεται στην Ιερά Μητρόπολη Τριφυλίας και Ολυμπίας (πρώην Χριστιανουπόλεως).Από πλευράς αστυνομικής προστασίας ανήκει στο αστυνομικό τμήμα Ζαχάρως.Με το ΒΔ 9/21 Απριλίου 1835 συστήθηκε ο δήμος Αρήνης με πρωτεύουσα το Τσορβατζί μέχρι το 1912 που η έδρα του δήμου Αρήνης μεταφέρθηκε οριστικά στη Ζαχάρω και το Τσορβατζί (Αρήνη) αναγνωρίστηκε ως αυτοτελής Κοινότητα.
Το όνομα του χωριού Τσορβατζί είναι τουρκικής προέλευσης. Το ερώτημα που γεννάται είναι γιατί οι Τούρκοι ονόμασαν το χωριό Τσορβατζί. Υπάρχουν πολλές απόψεις, μία εξ αυτών η όποια μάλλον δε φαίνεται να είναι σωστή, ότι το χωριό πήρε το όνομα του από τη λέξη ντορβά που είναι επίσης τουρκικής προέλευσης και επίσημα σημαίνει σιτιρέσιο στρατιωτικού σώματος. Ανεπίσημα στη νεοελληνική γλώσσα, η λέξη ντορβάς σημαίνει μικρό σάκο γεμάτο με κριθάρι ή βρώμη, που έδιναν οι χωρικοί στα ζώα να φάνε, κρεμώντας τον από το κεφάλι του αλόγου ή του μουλαριού. Σε όλες όμως τις ιστορικές πηγές της επαρχίας Ολυμπίας αναφέρεται με το όνομα Τσορβατζί ή Τσορβατζή. Αναλύοντας το όνομα του χωριού στα δυο συνθετικά του μέρη Τσορβά-τζί, στα λεξικά διαβάζουμε ότι η λέξη Τσορβάς είναι τουρκική και σημαίνει νερουλό φαγητό, σούπα. Στη λέξη αυτή οι Τούρκοι πρόσθεσαν την κατάληξη zi ή gi και έγινε το όνομα του χωριού Τσορβατζί ή Τσορβατζή, που φανέρωνε τον τρόπο παραγωγής και πώλησης τσορβά, γιατί τσορβατζής σημαίνει και ο πωλητής. Ο τρόπος παραγωγής του τσορβά είχε μια ιδιορρυθμία. Παρασκευαζόταν από τους μυλωθρούς (μυλωνάδες) που είχαν τους μύλους κατά μήκος του ποταμού Ανίγρου, γιατί κινούντο τότε με τα άφθονα νερά του. Οι μυλωνάδες ρύθμιζαν κατάλληλα τις μυλόπετρες, έτσι ώστε το σιτάρι να τεμαχίζεται σε μικρούς κόκκους, τους οποίους έριχναν μέσα σε δοχεία γεμάτα γάλα. Οι κόκκοι απορροφούσαν το γάλα και κατόπιν τους άπλωναν στον ήλιο και αποξεραίνονταν. Όλο το παρασκεύασμα το συσκεύαζαν σε σάκους, έτοιμο για πώληση.
Μέχρι το 1927 έμεινε το Τσορβατζί με το όνομα αυτό, όπου με το διάταγμα 4.11.1927 (ΦΕΚ 306/1927) και κατόπιν ενεργειών του αειμνήστου εκπαιδευτικού Κώστα Σακελλαρίου μετονομάστηκε σε Αρήνη, μάλλον σε ένδειξη εθνικής αναγνώρισης της προσφοράς του χωριού στον υπέρ της ανεξαρτησίας αγώνα του 1821.
Από τα χειρόγραφα στοιχεία που σώζονται ακόμα στα γενικά αρχεία του κράτους και τις άλλες ιστορικές πηγές της επαρχίας μας, μαθαίνουμε πως η σημερινή Αρήνη (πρώην Τσορβατζί) έχει κάθε λόγο να νιώθει υπερήφανη για την εθνική της προσφορά στους απελευθερωτικούς αγώνες της πατρίδας μας. Το εγερτήριο σάλπισμα των Ελλήνων το 1821 δεν άφησε ασυγκίνητους τους Τσορβατζαίους. 200 και πλέον Τσορβαντζαίοι με αρχηγό τον Ταξίαρχο Φώτη Μισιχρόνη και μαζί με άλλους αγωνιστές από τα γύρω χωρία Γολέμι, Σκλήβα, Τρύπες, Μπαράκου, Άλβαινα, Κουμουθέκρα, Σμέρνα, Ξηροχώρι και Μπισχίνι, δωσανε το παρόν στο μεγάλο προσκλητήριο του αγώνα για την ανάσταση του σκλαβωμένου γένους. Η ταξιαρχία Αρήνης 1821 συγκροτήθηκε αρχικά με αγωνιστές από τα χωρια Τσορβατζί, Σκλήβα, Τρύπες και Μπαράκου. Διοικητής της Ταξιαρχίας ορίσθηκε ο Φώτης Μισιχρόνης. Στις 16 Μαρτίου 1821, η Ταξιαρχία συγκεντρώθηκε στο προαύλιο της εκκλησίας του χωριού Αγίου Αθανασίου. Εψάλη Δοξολογία και ο πάτερ Διονύσης Αναγνωστόπουλος ύψωσε τη σημαία της επανάστασης και ευλόγησε τα όπλα. Ακολούθησε μετά η ορκωμοσία της ταξιαρχίας , που ορκίστηκε στον όρκο «Ελευθερία ή Θάνατος» και στη συνέχεια αναχώρησε με γρήγορη πορεία και με κατεύθυνση προς τη Σουλτίνα, όπου την περίμεναν οι στρατάρχες Θ. Κολοκοτρώνης και Δημ. Πλαπούτας. Η ταξιαρχία Αρήνης αγωνίστηκε καθ’ολη τη διάρκεια του αγώνα. Πήρε μέρος στις μάχες Νιόκαστρου και Παλαιόκαστρου της Πυλίας υπό την αρχηγία του επισκόπου και στρατηγού Μεθώνης Γρηγορίου που καταγόταν από την Μίνθη (Άλβαινα).Ακόμα έλαβε μέρος στις μάχες Λάλα, Πάτρας,Τρίπολης, Μεγ. Σπηλαίου Καλαβρύτων, Άργους, Ναυπλίου, Δερβενακίων, Αη-Σώστη, Αράχωβας και Στυλίδας. Ανέκοψε την πορεία του Ιμπραήμ Πασά προς το Μεσολόγγι στη δίοδο (Κλειδί) του Καϊάφα, το 1825, όπου κατάφερε σοβαρά πλήγματα και απώλειες του εχθρού. Ο Αιγύπτιος στρατηλάτης, εκνευρισμένος και ορμητικός όπως ήταν από τη φύση του, πλησίασε στο Κλειδί και στην αποξηραμένη σήμερα λίμνη της Αγουλινίτσας και έδωσε το σύνθημα επιθέσεως κατά των αμυνομένων. Η μάχη στο Κλειδί ήταν πολύ σκληρή και άνιση. Η ταξιαρχία έπαθε σοβαρές απώλειες. Εκεί σκοτώθηκε πολεμώντας ηρωικά με τη σημαία στο χέρι ο θρυλικός σημαιοφόρος της Ταξιαρχίας Ασημάκης ή Αναγνώστης Καλατζής από το Τσορβατζί (Αρήνη). Μπροστά στον κίνδυνο να περικυκλωθεί η Ταξιαρχία από τα πολυάριθμα τακτικά και άτακτα μπουλούκια των Τουρκοαράπαδων του Ιμπραήμ, συμπτύχθηκε στο παλαιό Φρούριο Του Σαμικού. Εκεί έθαψε τους νεκρούς και αποκαμωμένη από την πολύωρη και σκληρή μάχη έφτασε στο χωριό Σμέρνα, όπου έλαβε τον έπαινο του στρατηγού Τζανέτου Χριστόπουλου και την ευαρέσκεια του στρατάρχη Δημ. Πλαπούτα. Ο τελευταίος έδωσε αμέσως διαταγή ν’ανασυγκροτηθεί η Ταξιαρχία. Ύστερα από όλα αυτά, μαύρη τύχη περίμενε το Τσορβατζί που πλήρωσε ακριβό το τίμημα στον Αιγύπτιο στρατηλάτη. Το χωριό ισοπεδώθηκε από τα θεμέλια, με φωτιά και σίδερο. Ο Ιμπραήμ για να εκδικηθεί τους Αρηναίους έδωσε ακόμα διαταγή να κοπούν και να καούν όλα τα καρποφόρα δέντρα της περιοχής και να ρίξουν στο έδαφος διαλυμένο αλάτι ώστε να μην ξαναβλαστήσουν και δώσουν καρπούς για συντήρηση ανθρώπων και ζώων.
Έτσι πίστευε ο Ιμπραήμ ότι θα εξανάγκαζε τους σκληροτράχηλους Αρηναίους να γίνουν σκλάβοι του. Οι Αρηναίοι όμως εξασκημένοι στον κλεφτοπόλεμο, αμύνονταν στο πατρικό τους έδαφος με ενέδρες που έστηναν και αποδεκάτιζαν νύχτα και ημέρα τις εφοδιοπομπές Τούρκων και τους άρπαζαν όλα τους τα υπάρχοντα, τροφές και πολεμοφόδια. Είχαν όμως και σοβαρές απώλειες. Όσους έπιαναν αιχμαλώτους οι Τούρκοι, τους σκότωναν με μαρτυρικό θάνατο. Τους πασάλωναν στα υψώματα των αλωνιών του χωριού Μπισχίνι και από τότε η τοποθεσία αυτή έφερε το όνομα «παλουκαριό». Οι πικραμένοι σύντροφοι των αιχμαλώτων, κρυμμένοι στους γύρω λόφους, παρακολουθούσαν με φρίκη τα μαρτύρια που έκαναν στους συμπατριώτες τους οι Τούρκοι, αλλά δεν λύγιζαν από φόβο και παραδειγματισμό για να δηλώσουν υποταγή στους Τούρκους.
Πρώτος Δήμαρχος Αρήνης
Στα μητρώα αγωνιστών του 1821 ο Φώτης Μισιχρόνης έχει αριθμό 14485. Οι οπλαρχηγοί της επαρχίας Φαναρίου Δήμος Κανελλόπουλος και Π. Λαμπρούλιας βεβαιώνουν ότι ο Φώτης Μισιχρόνης από το Τσορβατζί υπηρέτησε γενναία στον υπέρ ανεξαρτησίας αγώνα και έλαβε μέρος σε πολλές μάχες.
Το όνομα Αρήνη αναστήθηκε για πρώτη φορά με την ίδρυση των πρώτων δήμων της χώρας μετά την εθνική απελευθέρωση. Μεταξύ των δήμων αυτών ήταν και ο δήμος Αρήνης με πρωτεύουσα το Τσορβατζί. Ως πρώτος δήμαρχος διορίστηκε ο Φώτης Μισιχρόνης ύστερα από εισήγηση του στρατηγού Χριστόπουλου και την έγκριση των στραταρχών Θεόδωρο Κολοκοτρώνη και Δημ. Πλαπούτα. Αυτοί ενίσχυσαν τον δήμαρχο με μικρή φρουρά και με επικεφαλής τον βαθμοφόρο Γκόβορη για να επιβάλει την τάξη στην περιοχή που είχε διασαλευθεί από διαρπαγές και λεηλασίες που γίνονταν συστηματικά από μικρές ομάδες ατάκτων ατόμων. Ο Γκοβόρης αποδείχτηκε θαυματοποιός και χοροδιδάσκαλος αυτών των ατάκτων με τα μέτρα που πήρε και τους ανάγκασε να γίνουν νομοταγείς και δημιουργικοί πολίτες. Απαγόρεψε στους ταραξίες να περνούν από τον κεντρικό δρόμο του χωριού και τους υποχρέωσε να διέρχονται από την επάνω στράτα που διανοίχτηκε μόνο γι’αυτούς. Ήταν κατά κάποιο τρόπο πολίτες δεύτερης κατηγορίας. Το φιλότιμο και η επιθυμία μέσα τους να γίνουν κι αυτοί νομοταγείς πολίτες κυριάρχησαν στη συνείδησή τους και άλλαξαν χαρακτήρα και η αταξία τότε περιορίστηκε και στη συνέχεια εξαφανίστηκε. Ο Γκοβόρης καταγόταν από το χωριό Κραμποβού της Μεγαλόπολης. Πρώτος γραμματέας του Δήμου διορίστηκε ο Κων/νος Συνίκης ή Σακελλαρίου από την Ανδρίτσαινα. Αυτός πήρε για γυναίκα του την κόρη του Δημάρχου και χειροτονήθηκε παπάς του χωριού σε αναπλήρωση του παπά Διονύση Αναγνωστόπουλου που είχε γεράσει πλέον και δεν είχε παιδιά.
Πρώτοι κάτοικοι
Γυρίζοντας πίσω στα χρόνια 1680-1700 διαπιστώνεται πως πολλοί ραγιάδες αρνήθηκαν να αλλαξοπιστήσουν ή να προσκυνήσουν τον Τούρκο κατακτητή , κυνηγημένοι , ζητούσαν να βρουν όσο το δυνατόν καταφύγια σε ασφαλή μέρη, για να γλιτώσουν το κεφάλι τους. Έτσι εξηγείται πως οι πρώτοι κάτοικοι που έχτισαν το χωριό γύρω στο 1690-1700, ήρθαν από διάφορα μέρη του νομού Μεσσηνίας και της επαρχίας Ολυμπίας. Φοβούμενοι, όμως μήπως ανακαλυφθούν άλλαζαν το επώνυμο τους ή είχαν δύο και τρία επώνυμα. Όσοι π.χ ήρθαν από τη Ρούμελη είχαν επώνυμο Ρουμελιώτης, όσοι ήρθαν από την Κοπάνιτσα είχαν επώνυμο Κοπανιτσάνος. Οι Κοπανιτσαναίοι ήταν απόγονοι της οικογένειας Φαμέλου, Ζακυνθινής καταγωγής. Γεννάρχης των πρώτων Τσορβατζαίων (Αρηναίων) ήταν ο Αβράμης Μουρχούτας από τη Στεμνίτσα (Υψούντα) της Γορτυνίας. Όταν καταστράφηκε η Στεμνίτσααπό εχθρική επιδρομή, ο Αβράμης για να σωθεί ακολούθησε τη ροή του ποταμού Αλφειού και έφτασε στα κρησφύγετα του ποταμού Ανίγρου, όπου και εγκαταστάθηκε. Αυτός απέκτησε τα παιδιά Νικολάκη, Ασημάκη και Γεωργάκη. Από το όνομα του ίδιου και των παιδιών σχηματίστηκαν οι οικογένειες Αβραμόπουλων, Νικολακόπουλων, Ασημακόπουλων και Γεωργακόπουλων. Οι θυγατρικές οικογένειες αυτών πολλαπλασιάστηκαν και επάνδρωσαν το Τσορβατζί και στη συνέχεια διασκορπίστηκαν στα χωριά Γολέμι, Καλύδωνα και Μπισχίνι. Η απογραφή που έγινε επί Grimani το 1700 αναφέρεται το χωριό με το όνομα Τσορβατζί και είχε 6 οικογένειες, 15 άντρες και 10 γυναίκες. Στην απογραφή Μαιζώνος 1829-1830 το χωριό φέρεται να έχει 60 οικογένειες με 231 άτομα. Στην απογραφή του 1835 το χωριό απαριθμεί 77 οικογένειες με 296 άτομα. Στις απογραφές που ακολούθησαν μετά το 1835 παρουσιάζει ανοδική αύξηση των κατοίκων μέχρι το 1920 που είχε 418 άτομα. Μετά το 1920 παρουσιάζει σταδιακή μείωση των κατοίκων. Από τα ιστορικά στοιχεία που αναφέραμε βγαίνει το συμπέρασμα πως η σημερινή Αρήνη από τότε που χτίστηκε διέγραψε μέχρι σήμερα μια πορεία ζωής 300 και πλέον χρόνων. Στο διάστημα αυτό πέρασε διάφορες φάσεις, άλλοτε με ακμή άλλοτε με παρακμή, άλλοτε με καταστροφές και άλλοτε με αγώνες της φυλής μας, κατόρθωσε όμως να επιζήσει και να περάσει στην ιστορία για πάντα με το όνομα Τσορβατζί.